Familiegeschiedenis : Plantage Concordia te Saramacca

Uit de historie  van de plantage Concordia

Al diverse malen heb ik om mijn blog iets gezegd over de Plantage Concordia te Saramacca in relatie tot mijn familiegeschiedenis. Hoewel er nog veel uitgezocht zal moeten worden, kan er toch al het nodige worden gezegd over de geschiedenis van deze plantage

 De plantage lag niet  ver van de monding van de Saramaccarivier. De ingepolderde plantages werden tegen het zoute vloedwater beschermd door dijken, die constant onderhoud nodig hadden, want een breuk was “als bekend, het grootste gevaar voor een plantage.  Overstroomt het zilte water de velden, dan is het er mee gedaan. “(Bartelink)

Op de Saramacca, wachten op het getij
Bron KITLV

Natuurgeweld

1846 Bosbrand na grote droogte  «[…] den grooten boschbrand van dit voorjaar, die onder anderen de streek tusschen de zee en de plantage Mijn Vermaak, geheel van het opgaand geboomte heeft ontdaan, zoo dat de zeewind thans vrijelijk tot daar, en verder de rivier op kan doordringen."

“[…] Door de boschbranden, die in 1846 in geheel Suriname op eene schrikbarende wijze hebben gewoed en tot aan de zeekust de uitgebreidste vlakten hebben doen ontstaan, [..] De ace- of oosterpassaatwinden dringen thans tot diep landinwaarts door en […] eene frischheid, welke men in gematigde gewesten des zomers zeldzaam aantreft […] Deze frisse zeewind was overigens ook gunstig voor de gewassen.

 Op 30 april 1857 beefde de aarde in Suriname, dit werd ook gevoeld op de plantage Concordia.

William Elder en Concordia

De Engelsman William Elder werd in 1825 eigenaar van Concordia samen met zijn landgenoot W.A. Carstairs.

Bron KB

.In december 1835 werd de helft van Concordia, koffijplantage met 48 slaven aankomende den boedel W.A. Carstairs in de verkoop gedaan.  Mogelijk heeft William Elder bij deze gelegenheid ook deze helft van Concordia gekocht. In 1837  kwam de helft van de plantage in eigendom van G. Stewart. Later kwam de gehele plantage weer in eigendom van de familie Elder

Uit de Arnhemsche Courant van 21-08-1844:

“…Ook de heer Elder was vroeger landarbeider met zijne vrouw en kinderen, die nog voor weinige jaren, op de bloeiende plantaadje Concordia, bij het inzamelen van de koffij de behulpzame hand boden ; en thans geniet deze arbeidzame familie eenen verdienden en grooten voorspoed; de heer Elder is ruim 70 jaren oud…”

Produkten:

Concordia begon als suikerplantage, na 1825 ging men over op koffie, rond 1850 werd er naast koffie ook cacao verbouwd, en na 1863 ging men geheel over op cacao. Dit gewas zou tot in de 20^e eeuw met succes worden verbouwd. In 1870 schreef de krant:  “op de plantage Concordia wordt de rode mexicaanse cacao geteeld van goed kwaliteit,  niet bijzonder lekker maar zonder de onaangename Surinaamse smaak die de cacao van Caledonia heeft.”

In de Surinaamse kranten verschenen diverse advertenties waarin cacao van Concordia te koop werd aangeboden

Bron KB

Bron KB


 

De oogsten werden per schip over zee naar Paramaribo vervoerd. Een goede oogst kon soms schade lijden bij het vervoer per schip, want met een beetje pech werd de kwaliteit van de cacao aangetast door het zeewater.

De Saramacca- of Coppename-punt was toen al berucht vanwege de modderbank vlak voor de riviermonding en het onstuimige getij bij vloed. De schepen moesten wachten tot het tij gunstig was om verder te kunnen varen.

In 1913 werd op Concordia met succes een methode toegepast tegen de krullotenziekte, waardoor de plantage een goede oogst opbracht

De  kolonisatie te Groningen

 In juni 1845 voeren twee schepen met arme Nederlandse kolonisten de Saramaccarivier op. Ze waren op weg naar de plantage Voorzorg, waar de kolonisten een nieuw bestaan in de landbouw hoopten te vinden. Het liep uit op een ramp. Binnen korte tijd was de helft van deze boeren gestorven.

Uit het archief van dominee van den Brandhof, die deze kolonisatie had voorbereid en georganiseerd blijkt dat oa diverse leden van de familie Elder (eigenaren van Concordia) hun diensten hadden verleend aan Van den Brandhof (Bron: KITLV-inventaris 19 invnr. 178 Nota's en kwitanties voor A. van den Brandhof van [….], Elder en Prudence Elder, [….] en anderen wegens geleverde goederen, de huur van slaven en de bootreis met zijn gezin naar Nederland. Met aantekeningen. 1845-1854. 1 omslag

Een goede buur

 De naastgelegen plantage Caledonia was het eigendom van de familie Carstairs.

De families Elder en Carstairs waren sinds 1812 vrienden en later buren.

De eigenaren van beide buurplantages kenden elkaar goed, maar de verstandhoudingen waren niet altijd idyllisch.

Eerst was er een  juridische kwestie was tussen William Elder en Fergus Carstairs over het terugbetalen van een schuld van Carstairs aan Elder, maar het kon nog erger.

Op een strook grond voor de beide plantages, die als gemeenschappelijke grond werd gebruikt scharrelenden loslopende varkens van beide plantages rond. Varkens van de plantage Concordia zouden in december 1843 en februari 1844 op het gebied van Caledonia voedsel hebben gezocht en zouden zijn doodgeschoten door Alexander Parck, de directeur van Caledonia.

Jeanij van Elder de weduwe van William Elder diende een eis tot schadevergoeding bij Fergus Carstairs als eigenaar van Caledonia.  De eis werd door het gerechtshof in Paramaribo afgewezen, want de Elders konden niet bewijzen dat het hun varkens waren, en de erven Elder gingen in beroep bij de Hoge Raad in Den Haag (uitspraak onbekend : nog niet verder uitgezocht). De kwestie liep in ieder geval jarenlang door.

“Dit (het gedoe over de varkens en schulden) veroorzaakt dat de vriendschap welke tusschen beide de eigenaren en buren sedert 1812 onafgebroken had bestaan, thans geheel kwam op te houden en […] haat de plaats daarvan innam.”

Het komt in de beste families voor

 Ook binnen de familie Elder boterde het niet altijd.

William Elder stierf in 1844 en zijn weduwe Jenny overleed twee jaar later. Haar 8 kinderen waren erfgenamen.  1848/1849 begon John Elder een rechtzaak aan tegen zijn broers Charles en William die door hun moeder Jeanij van Elder in haar testament waren benoemd tot executeurs en bereddenaren van haar boedel. John Elder wilde inzage in de financiële staat van de nalatenschap. Hij kreeg zijn zin.

Aandelen in vreemde handen

 John Elder, in 1854 directeur en administrateur overleed 13 februari 1855 en liet een privé schuld na van Fl. 1400,-  John Elder had in zijn testament bepaald dat een aantal met name genoemde slaven van de plantage Concordia vrijgelaten moesten worden bij zijn overlijden. In  september 1858 was dit nog niet geëffectueerd door de curator

Het aandeel van John Elder in Concordia werd verkocht aan: Huis van Negotie 'Mesquita la Parra en Co' . J.J.B. de Mesquita, S.B de Mesquita en R.B de Mesquita

Na de dood van John werd Charles Elder directeur en hij woonde ook een aantal jaren op de plantage Concordia

Alexander Elder verkocht eind juli 1863 2/8e aandelen in de plantage Concordia en Kwart Lot, bij executie

Joseph Henry Elder stierf in 1868. Op 2 junij 1870 werd het 1/8e aandeel van Joseph Henry Elder in het openbaar geveild. De veiling bracht Fl. 15.600,- op

Chs Elder’s aandelen (2/8e)  werden ter veiling aangeboden in maart 1869

Chs Elder en Ann Elder  gaven hun achtste deel in hypotheek aan J. A.A. Salomons 12 april 1869

Op 29 september 1874 werd het 1/8e aandeel van Charles Elder voor fl. 15.500,- geveild

1868/1869 De rekening opgemaakt

Enkele wetenswaardigheden uit een kasrekening van Concordia uit 1868/1869

De inkomstenkant bestaat hoofdzakelijk uit de verkoop van cacao.

De posten aan de creditzijde betreffen voornamelijk uitgaven voor de bedrijfsvoering; arbeidslonen, betalingen aan ingehuurde krachten en contractanten, salarissen van de directeur, de blankofficier (opzichter), onderhoud aan gebouwen, bouwmaterialen, gereedschappen, uikeringen van het aandeel aan diverse Elders en andere aandeelhouders (de drie kinderen van William Elder jr) worden echter niet genoemd, terwijl ze wel nog aandeelhouders zijn)

Een greep uit de vele posten:

-medische kosten voor de verzorging van zieke arbeiders.

-Er staan enkele leraren op de loonlijst. Er wordt niet vermeld wiens kinderen onderwijs kregen op Concordia

-regelmatig wordt dram (soort rum) ingekocht (N.B: “De gewoonte van den slaventijd om het volk elken middag een borrel te schenken” werd kennelijk na 1863 nog een tijd voortgezet)

-advertenties en annonces in diverse kranten

-De zieke geëmancip. Christian Cidel werd met de boot naar Paramaribo vervoerd en 39 dagen in het Hospitaal verpleegd.

-vervoer van vracht en personen naar Paramaribo en terug geschiedde met de schoeners Suriname, Flora Anna en Carolus en de kotter Saramacca.

Aanschaf van :

-een 6-delig servies, inclusief wijnglazen.

-een injectiespuitje

- 40 ellen Osnabrugs linnen. En dit is wel een bijzondere post. Van Osnabrugs linnen werd voorheen de kleding van de slaven gemaakt. In de VS was deze ruwe blauwe of witte stof bekend als "Oznaburgs" genoemd naar de textielstad Osnabrück (Edward Ball, Slaves in the Family, 1999 blz 97)

– diverse medicijnen: waaronder arsenicum en .... de roemruchte SpaanseVlieg poeder (een soort voorloper van Viagra) 

 In deze rekening werd ene E.J. Bartelink opgevoerd als directeur met ingang van 16 april 1869 t/m 31 december 1869. Zijn jaarsalaris was 1600, - gulden, en hij kreeg over deze periode (8 maanden en 15 dagen) 1133,33 gulden.

De herinneringen van een directeur

 Bartelink schreef jaren later zelf over deze periode

 In 1867 […] werd ik als directeur geplaatst op de  plantage Reynsdorp aan de Cottica. [….]

Eens kwam de heer F. Bouguenon, groot-administrateur, de  plantage voor de eigenaressen inspecteeren.

Mijn wijze van werken beviel hem uitstekend, hetgeen hij onomwonden te kennen gaf, mij vragende of als de directie van een groote plantage onder zijn beheer openkwam, ik die zou willen aannemen.

Ik antwoordde dat als het een verbetering voor mij zou zijn, ik dan zeker zou aannemen.

Eenige maanden later bood hij mij de directie aan van de  plantage Concordia, aan de Beneden-Saramacca.

Ik nam het aanbod aan. Tot myne teleurstelling moest ik evenwel bij mijn aankomst op de  plantage ervaren, dat ik niet met hem alleen te doen had, maar ook met zes aandeelhouders, die elk hun kas-, bindgaren- en zakkenrekening hadden, en die elk geregeld een maandlijst moesten ontvangen, 't Was hier weer: zooveel hoofden, zooveel zinnen. Ik had als directeur zooveel te schrijven. dat ik er eelt van aan de vingers kreeg.

't Was een toer ze allen tevreden te stellen. Telkens moest ik van mijnheer A hooren dat ik mijnheer B beter behandelde dan hem, en omgekeerd. Een ding: de plantage was rentegevend, dikwijls waren er geen handen genoeg om den rijken cacao-oogst binnen te halen.

Van den heer Bouguenon moet ik verklaren, dat hij was wat men noemt een flink Administrateur ; hij luisterde niet naar arbeiderspraatjes en had alleen met den directeur te doen. Om hem zou ik niet van de plantage gegaan zijn. Ik kon het evenwel met eenige der aandeelhouders niet vinden, waardoor ik. zoo spoedig als er kans daartoe was, de directie opgaf.

Op Concordia had ik kennis gemaakt met den heer W. Menalda, directeur van de naastgelegen cacaoplantage Caledonia.[…..]

Het Saramacca-volk was bekend als zeer lastig en verdiende dien naam ten volle. Menalda lag dan ook elk oogenblik met zijn werkvolk overhoop en wanneer dat het geval was, bood hij den Eigenaar zijn ontslag ais directeur der plantage aan.

Dat gebeurde zoo dikwijls, dat deze, hoezeer hij ook mijn vriend waardeerde, ten slotte maar besloot hem zijn zin te geven.

Toen dit geschied was, kwam deze bij mij op Concordia en zeide : „Buurman, ik ga U verlaten, ik heb mijn ontslag". Ik antwoordde dat ik er niets van geloofde, daar hij beter dan ik gewaarborgd was voor zijne directie. De brief, dien hij mij toonde, nam evenwel allen twijfel weg. Ik betuigde mijn spijt dat hij wegging. Ik wist niet wie ik als buurman zou krijgen. De woonhuizen van Concordia en Caledonia waren zoo dichtbij elkaar, dat men soms op de eene plantage de menschen op de andere hoorde praten. Goede buren zijn als familie. Met den heer Menalda was ik steeds op goeden voet — zou dat met zijn opvolger ook het geval zijn?

De ontslagbrief van buurman Menalda was door een schoener gebracht, die de cacao van beide plantages kwam inladen.

De schoener lag altijd bij Concordia, die een goeden steiger had. Uithoofde, van de muskieten aan den waterkant, bleef de kapitein bij mij slapen. Toen wij den volgenden morgen aan het ontbijt zaten, ontving ik een briefje van Menalda, waarin hij mij uitnoodigde na het ontbijt even aan te wippen. Ik nam den kapitein mee”. -   Bartelink kreeg het directeurschap van Caledonia aangeboden -  “Ik bedankte hem en vroeg hem drie weken den tijd om de directie van Concordia over te geven. Dat was goed. […..]

Ik kreeg op mijn verzoek eervol ontslag van den heer Bouguenon, Administrateur van Concordia.  Nadat mijn opvolger gekomen was en de overdracht had plaats gehad, ging ik over naar Caledonia. [….] (Bron E.J. Bartelink, Hoe de tijden veranderen, 1916)

1863 : Emancipatie en daarna
In 1863 werd de slavernij dan eindelijk afgeschaft, voor de slaven geen dag te vroeg, maar om te voorkomen dat de plantages meteen zonder werkkrachten kwamen te zitten moesten de voormalige slaven  nog 10 jaar op de plantages werken. Na 1873 werkten Hindostaanse en Javaanse contractarbeiders op Concordia. 

Bron KB

Rechtszittingen van de kantonrechter van Coronie vonden in de late 19e eeuw onder andere plaats op de plantage Concordia 

De erven van W.J. Elder, waaronder mijn betovergrootmoeder hadden tot 1900 nog aandelen in de plantage. Daarna was het wat mijn familie betreft afgelopen.

Bronnen:

Plantagelijsten in de Surinaamsche Almanak

Boedels Elder: William jr en Joseph Henry en John, E. van Bruijning (Nationaal Archief)

Kranten advertenties KB en KIT