Olifantsbeen

Opgegroeid in Suriname, zag ik in mijn jeugd vaak genoeg mensen, meestal vrouwen met hele dikke opgezette benen, het gevolg van een filaria besmetting. Bij mannen was een besmetting minder zichtbaar door het dragen van een lange broek. Het is sinds eind 19 eeuw bekend dat de ziekte wordt veroorzaakt door een parasiet, die via een muggenbeet wordt overgebracht. De parasiet veroorzaakt een ontstekingsreactie die tot blijvende zwellingen en misvormingen in het getroffen lichaamsdeel leidt.

Een beschrijving uit 1825 van elefantiasis in Suriname,
door de directeur van het Hospitaal te Paramaribo
Bron: www.delpher.nl

De ziekte is als duizenden jaren bekend in Europa onder de naam elefantiasis (olifantsbeen of olifantspoot), maar door onbekendheid met de oorzaak werd ze lang op een hoop gegooid met syfilis, lepra of andere besmettelijke  huidaandoeningen. Pas eind 19^e eeuw werd de ware oorzaak van de aandoening ontdekt en kon men gaan werken aan een remedie. Ook in Azië was de ziekte al heel lang bekend bij de artsen aldaar. Meer dan 1000 jaar geleden werd in India  al over deze aandoening geschreven.

Elefantiasis komt wereldwijd voor in tropische gebieden. 

Ik kwam onverwacht een oude afbeelding tegen in La Galerie Agreable du Monde  uitgegeven door Pierre van der Aa.

Titelpagina La Galerie Agreable.....
Bron: www.delpher.nl

 Gens avec une grosse jambe sur la côte de Coromandel
Bron: www.delpher.nl

Het was heel herkenbaar : Gens avec une grosse jambe sur la côte de Coromandel vertaald in het Nederlands : Mensen met een dik been, op de kust van Coromandel. Coromandel, was vroeger een benaming voor een deel van de kustregio van Zuidoost-India.

Scheepschirurgijn Wouter Schouten beschreef in zijn reisverslag, uitgegeven in 1676 deze ziekte ook in de kuststreek Malabar in het zuidwesten van India. De originele uitgave uit 1676 is te vinden op google.nl.books

 

Wouter Schouten
Bron: www.delpher.nl

Beschrijving van lijders in Malabar aan elefantiasis ook wel olifantsbeen of olifantspoot genoemd
uitgave 1780
Bron: www.delpher.nl

Het Woord van Shiva

 Het woord, dat uijt de mond van Sivan gegaan is

Fragment uit 
Het Wetboek der Bramines, door Peter Sinjeu, 1710
Bron: www.delpher.nl

De tekst hierboven is een schriftelijke (Nederlandse) interpretatie van de oorspronkelijk taal, zoals die toentertijd op Sri Lanka werd gesproken. Fouten in deze tekst zijn voor rekening van Peter Sinjeu, de schrijver.

  “Deze Bramines Taal geeft deze zin op: Een zondaar..." 

Fragment uit 
Het Wetboek der Bramines, door Peter Sinjeu, 1710
Bron: www.delpher.nl

 "....niet alleen geloovende in Sivan maar ook in Witsnou, Burma en de inde[..] afgod, het vuur te zaamen zal door het uijtspreeken van deze mantiram vergeeving der zonden hebben, deeze Kaitri is de ziel van het beeld van Sadaciwan, en hier door geniet hij de zalighijd en de vrouw van Sadaciwan zal hem alle zegeningen geven die deeze Kaitri gelooft, zal Burma altijd toegevoegt worden, als men gezondigt heeft, zijn die zonden weggenomen; een (zeeker Priester) Witsma Mittera deze Kaitri Vedam geloovende betuijgde, “Ik draag Burma op ’t hoofd, Ruthran op de Nek, Witsnou in’t hert, de aarde in mijn buijk, het leeven, eeten, drinken , en alle zaaken sijn van Sadaciwan: gij die de witte colum hebt verzorgt, alles te gelijks, Sivan is als Witsnou en Witsnou is als Sivan, in’t hert van Sivan is Witsnou, en int hert van Witsnou Sivan. Witsnou is altijd even schrander als Sivan, en Sivan en Witsnou sijn altijd overal.”

 Witsma Mittera in de tekst is  Viśvāmitra

Fragment uit 
Het Wetboek der Bramines, door Peter Sinjeu, 1710
Bron: www.delpher.nl

“Dit is ijgent[lijk] : geen gebed of mantiram, maar Kaitri Vedam. Kaitri is baarmoeder, dog wordt genomen voor Satti, en daarom het wetboek van Satti, zo dat die [Nev?]engaande der Leren van den godsdienst vervat en word voor de kinderen zelf geleerd. Deeze leere is de wortel, de baarmoeder waar uijt alle mantirams getrocken zijn, en de moeder van alle godsdienst. Vraagt t ijmanden waarom die genoemd wordt Kaitri Vedam, dat is Sattis Vedam, die moet weeten, dat sonder Satti geen godsdienst volgens de Bramines kan geoefend worden en daarom word haar naam hier gestelt. Ook is het niet Satti’s Vedam met uijtsluijting van Sivan en Witsnoe, maar men moet denken, dat Satti, Sivan en Witsnoe één zijn en de één sonder den ander niet bestaat, en meteen ook de Vedam van Sadacivan en Witsnou”

 Kaitri Vedam is waarschijnlijk de Gayatri Mantra

Omdat Sinjeu de naam Sati, de echtgenote van Shiva noemde in zijn bespreking van de Kaitri Vedam, ga ik er van uit dat hij de gayatri mantra gewijd aan Shakti bedoelde. Sati was een incarnatie van Shakti, de oorspronkelijke wederhelft van Shiva. In de tekst van Sinjeu heeft Sati duidelijk de functie van de Shakti, de energie die het universum draaiende houdt.

Er is ook een gayatri mantra gewijd aan Parvathi, de reïncarnatie van Sati en dus ook een incarnatie van Shakti.

Sinjeu beschreef in Het Wetboek der Bramines het geloof zoals het toen op Sri Lanka werd beleefd. 

Titelpagina 
Het Wetboek der Bramines, door Peter Sinjeu, 1710
Bron: www.delpher.nl

Een processie ter ere van Vishnu

Dominee Abraham Rogerius beschreef in zijn boek“ Open deure tot het verborgen Heydendom” een processie gewijd aan Vishnu.

“Ende op Ieccadesi, dat is, den negenden dagh na de nieuwe Mane, wert ook dierghelijken ghedaen aen het Beelt van Wistnou.

Soo wanneer dit Beelt door de straten sal ghedraghen werden, wert het gestelt op een houte paert, ‘twelck staet in posture als een paert dat na de lucht steygert. Dit Paert staet op een stellagie van Plancken en de wert op de schouderen ghedraghen : ende in ’t draghen eh gaense niet recht haren wegh, maer dwers, ende schuynem even als een Part dat karbet. Voor het Paert werden veel Flambeauwen, ofte toortsen, ghedraghen, ende over ’t hooft van ’t Paert, Zombreiros, ghelijck men daer gewoon is oover de hoofden van de groote, ende aansienlijcke personagien te draghen. Nevens het Paert staet eenen de welcke het Beelt waeyt, op dat het de Vlieghen niet en mochten steken. Soo wanneer nu het Beelt door de ghewoone straten der Stadt ghedragen is gheweest, soo wert het wederom in de Pagode, ghebraght; ….”

Beschrijving van de processie ter ere van Vishnu, uit
 “Open deure tot het verborgen Heydendom”
Bron : www.delpher.nl

Ieccadesi  is Ekadashi,

Het beeld van Vishnu werd op een steigerend beeld van een paard, rondgedragen op de schouders. Men liep niet recht, maar ging heen en weer over de weg alsof het paard bokte. Men liep met fakkels voor het paard. Boven het paardenhoofd werden parasols gedragen, gelijk men deed bij belangrijke personen. Naast het paard stond iemand met een waaier om het beeld te vrijwaren van vliegen. Nadat het beeld door de straten was gedragen, werd het weer naar de tempel teruggebracht.

Op de titelpagina van “Open deure tot het verborgen Heydendom". staat rechts een kleine weergave van de processie van Vishnu.

Processie ter ere van Vishnu, detail uit de titelpagina
“Open deure tot het verborgen Heydendom”
Bron : www.delpher.nl

Latere schrijvers en uitgevers namen de beschrijving van Rogerius over en deden er een plaatje bij.

Processie ter ere van Vishnu, prent uit 1672
Bron: www.delpher.nl

La Procession de Witsnoe, gravure uit 1722
Bron : www.delpher.nl

 

La Procession de Witsnoe, gravure uit 1722
Bron : www.delpher.nl

De sfeer in de beschrijving van Rogerius en de oude prenten word komt heel goed tot uiting in een oude foto van een tempel, waarover ook door Rogerius wordt verhaald. Zie mijn eerdere post “Goddelijke straf voor roven uit de tempelschat.” Alleen wordt op de foto het geheel vervoerd in een grote tempelkar en niet op draagplanken op de schouders.

Processie ter ere van Vishnu
https://www.talkpundit.com/rare-old-photographs-of-tirupati-and-tirumala-before-the-gold-and-money/

De dominee en de mantra

Een meer dan 300 jaar oud authentiek handschrift over een favoriet onderwerp, geeft vreugde aan een archivarissenhart.

Bron: www.delpher.nl

In 1711 schreef predikant Petrus Sinjeu  een verhandeling over de verering van Shiva op Sri Lanka, getiteld: “De Godsgeleerdhijdt der Bramines die Eswara voor ’t Hoogste voorwerp van hun vertrouwen en dienst stellen, waar in Hunne leerstukken nopens God, de Godsdienst, plechtigheden en bijgeloovigheden volgens hun alderhyligste boek, den Vedam kortelijk werden voorgedragen door Petrus Sijnjeu, bedienaar des Goddelijken woords en Rector van den Singaleesche Queek-school te Colombo”

Titelpagina 
Bron: www.delpher.nl 

Helaas zijn de pagina’s in het gedigitaliseerde handschrift niet genummerd. Een zoek term “Eswara" geeft al 100 treffers in dit enorme werk vol wetenswaardigheden over de godsdienst op Sri Lanka rond 1700.

Sinjeu noemde in zijn verhandeling twee maal de mantra die we tegenwoordig kennen als “Om Namay Shivaya” 

De eerste keer bij een beschrijving van een tempeldienst.: “… de bramine …. wijl roepende de naam Gods van 8 letteren, Aalsevam (letteren) en ’t gemeen volk die van O Nah ma Si vaija,  Ik geloof Sivaja of God, Ik doe eerbied aan god en zig buijgende voor de beelden met gevouwen handen.”

O Nah ma Si vaija,
Uit het manuscript van Sinjeu
Bron : www.delpher.nl

De tweede maal een eind verder in de verhandeling in het kader van een ander ritueel;  “….Noch de besweering van 8 letters, maar van O nama Siwaja, gebruijken”

O nama Siwaja,
Uit het manuscript van Sinjeu
Bron : www.delpher.nl

Een jaar eerder had Sinjeu een andere verhandeling geschreven, namelijk : "Het Wetboek der Bramines"

Het Wetboek der Bramines Bron : www.delpher.nl  

In dit in 1710 geschreven werk noemt Sinjeu de mantra meerdere keren bij gelegenheid. Ook geeft hij de betekenis van de mantra:"....Ma, Ma, Si, Va, Ja : want  de O ka nae gesloten worden, Na is aarde, Ma water, Si vuur, va wind, Ja Lugt. Deze letteren schrijven zij een deel van het lichaam toe, en voor ijder letter of deel ook een godhijd, als Sadacivan, Witsnoe etc, als wij gezegt hebben...."

Uitleg van de mantra
Uit het manuscript van 1710
Bron: www.delpher.nl 

Predikant François Valentijn noemde in zijn werk “Oud en Nieuw Oost-Indiën” uitgegeven  in 1726 ook deze mantra. Volgens hem werd de mantra door de gelovigen in Shiva, gebruikt in de aanhef van hun brieven.

“…alzoo zetten de Dienaars van Wistnoe voor hun brieven Srirame, en die van Eswara, de woorden van Onoma Masje Waye”

Onoma Masje Waye
Uit Valentijn, 1726
Bron : www.delpher.nl

Overvallen in het bos

Apen kunnen gevaarlijk zijn, blijkt wel uit deze kleine selectie van nieuwsberichten

Aanvallen door apen
Bron: www.google.com

Het boek "De zes reizen van de heer J. Bapt.Tavernier, baron van Aubonne" uitgegeven in 1682, bevat een fraaie tekening van een Engelse heer en zijn gezelschap die in een Indiaas woud door agressieve apen wordt belaagd. Het lijken wel de stoottroepen van Hanuman.

Apen belagen een groep reizigers
Bron: www.delpher.nl

Apen belagen een groep reizigers
Bron: www.delpher.nl

 

Dansvoorstelling en een avontuurtje in het bos

Dominee Baldaeus vertelt in zijn werk  Nauwkeurige beschrijving Malabar en Choromandel, derz. aangrenzend rijken, en het machtige eiland Ceylon, 1672 hoe Hanuman aan zijn apenuiterlijk kwam

Beschrijving danskunsten van Shiva en Parvati, en de verwekking van Hanuman
Baldaeus, 1672
Bron : www.delpher.nl

Beschrijving danskunsten van Shiva en Parvati, en de verwekking van Hanuman
Baldaeus, 1672
Bron : www.delpher.nl

Beschrijving danskunsten van Shiva en Parvati, en de verwekking van Hanuman
Baldaeus, 1672
Bron : www.delpher.nl

Beschrijving danskunsten van Shiva en Parvati, en de verwekking van Hanuman
Baldaeus, 1672
Bron : www.delpher.nl

Beschrijving danskunsten van Shiva en Parvati, en de verwekking van Hanuman
Baldaeus, 1672
Bron : www.delpher.nl

Hieronder de geparafraseerde tekst van Baldaeus

Ixora een grote beroemde danser betrad vaak het toneel om zijn kunsten te vertonen, in het gezelschap van de goden en andere personen van aanzien.

Dansende Shiva
Bron : wikimedia commons

Ook zijn echtgenote Paramesceri, die  zich altijd in de genegenheid van haar man kon verheugen, hield van dansen. Zij was zo bekwaam in het dansen, dat niemand haar kon evenaren. Ja er werd over haar verteld dat ze op een zeker moment toen zij danste in het bijzijn van de hemelse geesten en belangrijke figuren, haar sprongen, draaien en bewegingen van die aard waren dat haar juwelen en sieraden van een oor afvielen, zij die met de twee tenen van haar voet, als een soort tang van achter weer vast maakte, en met zoveel behendigheid, dat niemand van de toeschouwers het kon geloven (Volgens de schrijver toonde Parvati de urdhva tandava pose) ……

…..Maar om met het verhaal door te gaan, kan worden verteld, dat Ixora weer eens bereid was om voor publiek op een toneel te dansen, en terwijl de genodigden zich van  overal verzamelden om naar de dans te kijken, wendde Paramesceri haar blik naar het bos en zag daar twee apen “samen teelen, ende daar over zeer te vreden zijnde, verzocht zy aan Ixora dat hy haar wilde in dat Bosch gezelschap houden in de gedaante van een Aap; hij stond haar die bede toe, dies wierden zy beyde in Apen verandert, elk na zijn  sexe; zy liepen ende sprongen in dat Bosch, tot dat, zy op eenen Bamboes-boom quamen, waarop Paramesceri komende, zwanger wierd”.

Intussen waren er vele honderden goden bij elkaar gekomen om de dans te zien, en het toneel was zo vol, dat er alleen nog plek over was voor de danser. Maar omdat die maar niet kwam opdagen, ging men hem zoeken. De Wind als de snelste van allemaal bood zijn diensten aan, en aangekomen bij Ixora bracht hij de boodschap over. Zij veranderden direct in haar oude gedaante, Paramesceri, zwanger geneerde zich voor het feit dat ze een aap zou baren, vroeg aan de Wind om het kind bij haar weg te halen en aan een andere vrouw te geven. De wind gehoorzaamde en bracht het kind over in de buik van Anhema, een echtgenote van een der hemelbewoners. Snel gingen ze beiden naar het toneel en Ixora danste zoals iedereen had verwacht op wonderbaarlijke wijze.

N.B Ixora is een verbastering van Isvara, een van de namen van Shiva

N.B Paramesceri is een van de namen van Parvati

Baldaeus voegt hier twee verhalen samen namelijk het dansduel tussen Shiva en Parvati, opgevoerd voor de goden. Het ging gelijk op tot dat Shiva een been hoog ophief en zijn oorbel met zijn tenen uithaalde en weer indeed.  Parvati had deze beweging ook kunnen nadoen, maar dat liet als vrouw zijnde ze fatsoenshalve na, en dus erkende ze in haar echtgenoot haar meerdere in de danskunst.

Dansduel tussen Shiva en Parvati. Shiva heft zijn been in de Urdhva pose
Bron: wikimedia commons
https://en.wikipedia.org/wiki/Nataraja_Temple,_Chidambaram

Een andere dominee, Petrus Sinjeu schreef in 1710 in zijn verhandeling "Het Wetboek der Bramines" onder andere over de tempel Chidambaram "....slaat op een bekende historie van dat god eens op Sidambaram in de lucht zou dansen...."

...dat god eens op Sidambaram in de lucht zou dansen.... 
Bron : www.delpher.nl.

Het andere verhaal is wat Baldaeus hier verknoopt aan de danskunsten van Shiva en Parvati is  de verwekking en geboorte van Hanuman  de apengod, die Ram helpt in de strijd tegen Ravana.

Over de conceptie en geboorte  van Hanuman zijn diverse verhalen te vinden, en in één variant nemen Shiva en Parvati de gedaante aan van vanaras.  https://en.wikipedia.org/wiki/Vanara  en verwekken ze Hanuman. 

Hanuman bezoekt Durga (een manifestatie van Parvati)
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bf/Godin_Durga_en_Hanuman%2C_RP-T-1993-315.jpg

Holi Phagwa

Holika , de boosaardige tante van Prahlada had een sluw plan bedacht om van haar neefje  af te komen. Ze bedacht een list om samen met hem op een brandstapel te gaan zitten. Holika had een magische mantel die haar tegen het vuur zou beschermen. Terwijl de vlammen oplaaiden waaide de mantel van Holika af en drapeerde zich om Prahlada. De jongen, een diepgelovige volgeling van Vishnu was beschermd en de boze heks verbrandde. Deze gebeurtenis wordt in India en ver daarbuiten  al eeuwen herdacht in een kleurrijk feest. Hoe men vroeger Holi vierde is hier op fraaie afbeeldingen te zien 

Een beschrijving van Holi Phagwa
in een publicatie uit 1672
Bron: www.delpher.nl

Een afbeelding van Holi Phagwa
in een publicatie uit 1672
Bron: www.delpher.nl

Het feest van Huly, in een publicatie uit 1723
Bron: www.delpher.nl

Beschrijving van het feest van Huly, in een publicatie uit 1723
Bron: www.delpher.nl

In een oude Nederlandse publicatie van 300 jaar geleden is een afbeelding van een processie te ere van het feest Huly.  Op de achtergrond wordt een een beeltenis van Holika verbrand  Dit detail ontbreekt in de oudere afbeelding uit 1672

In een reisbeschrijving gepubliceerd in 1670 staat nog een aardige anekdote over twee Rajput rajas, die geachte werden tegen elkaar te strijden, omdat de Moghul keizer de ene opdracht had gegeven te strijden tegen de ander. De vorsten hadden er weinig zin in omdat ze beiden Rajput waren en hetzelfde geloof delen. Verder hadden ze wel eens samen Holi gevierd

Vandaag vieren we Holi, en gooien we elkaar met rode verf, morgen met bloed
Bron: www.delpher.nl

In  deze oude boeken zelf wordt in de tekst helaas geen uitleg gegeven over de oorsprong van dit feest.

Het Karnen van de Melkzee in Japan en de Oude Wijze

Lang geleden in een vorig leven als student, voor ik daarna reïncarneerde als archivaris, raadpleegde ik het werk van Arnoldus Montanus over de reizen van de VOC gezanten naar Japan, uitgegeven in 1669. Afb. 

titelpagina van Montanus....1669

Mijn onderzoek was gericht op de rol die de handelsvestiging van de VOC op Dejima speelde in de uitwisseling van informatie en kennis tussen Europa en Japan. Het boek is voorzien van prachtige illustraties, maar het ging mij toen meer om de tekst, dan de plaatjes.

Ik herinnerde me dat een afbeelding mij toen opviel, namelijk “Het Karnen van de Melkzee”. Ik kende deze afbeelding uit de Hindoemythologie, en vond het opmerkelijk deze aan te treffen in een boek over Japan. Ik heb deze afbeelding weer opgezocht, nu via internet. Het betreffende werk is digitaal te raadplegen via Google Books (o.a. op www.delpher.nl) of via the Internetarchive.org. 

De gezochte afbeelding heb ik inderdaad gevonden en daarnaast nog twee gravures van Vishnu’s avatars, maar daarover een andere keer

Uitbeelding van "Het Karnen van de Melkzee", in een Japanse tempel

Volgens de beschrijving van Montanus betreft het een beeldengroep in een afgesloten tank bij een tempel, die met water wordt gevuld. Hij beschrijft uitgebreid de gehele voorstelling.  De slang is om een metalen pilaar gewikkeld. Bovenop de pilaar zit de schepper van de wereld. De pilaar rust op een schildpad (avatar van Vishnu). Links trekken duivels aan de slang, rechts twee koningen (een met vier hoofden) en een “oude wereld wijze” met een slang om zijn hoofd. Drie maal raden wie hier zijn afgebeeld. Alle details van de kleding en sieraden, uiterlijkheden van de figuren worden besproken.

Montanus heeft een grote makke, over alles wordt uitgebreid verwezen naar andere mythologieën, de Bijbel, enz. enz. enfin de lezer krijgt een complete omgevallen boekenkast over zich heen voordat de zeer geleerde dominee verder gaat met het verhaal. Het is alsof je van Middelburg via Groningen naar Maastricht reist.

De uitweidingen zijn weggelaten en alleen de relevante stukken tekst uit het boek worden hier getoond.

Beschrijving van "Het Karnen van de Melkzee"
door Montanus, 1669

Beschrijving van "Het Karnen van de Melkzee"
door Montanus, 1669

Beschrijving van "Het Karnen van de Melkzee"
door Montanus, 1669

Beschrijving van "Het Karnen van de Melkzee"
door Montanus, 1669

Beschrijving van "Het Karnen van de Melkzee"
door Montanus, 1669

Beschrijving van "Het Karnen van de Melkzee"
door Montanus, 1669

Montanus heeft geen flauw idee dat deze voorstelling uit oorspronkelijk  India afkomstig is en dat de "koningen"en de "wijze oude man", de belangrijkste goden uit het Hindoepantheon ooit naar Japan zijn meegelift met Boeddha.

Lijst van hindoegoden in het Japanse Boeddhisme.
Bron :https://en.wikipedia.org/wiki/Japanese_Buddhist_pantheon

 Mijn belangstelling gaat vooral uit naar de nogal ernstig kijkende figuur rechts achteraan in de voorstelling. Hier uit gelicht volgen de passages die hem beschrijven

Twee koningen en een "Japanse Wijze"
Uit Montanus...1669

Twee koningen en een "vereeuwigde wereldwijze"
Uit Montanus...1669

Beschrijving van "De Oude Wijze"
Uit Montanus...1669

"...Zijn rok bedekt even de knien : de baerd is lang en in twee gesplitst:  't aengesicht drukt  een oud man uit : boven by 't achter-hoofd steekt de kop van een draeck ter rechter zijde, en ter luster kronkelt de staert rond-om : 't voor-hoofd pronkt met een goude ring."

"De Oude Wijze" achter de "Koningen".
Uit Montanus...1669
 Rechts in de tekst een beschrijving

Wie zou dat toch zijn? Als we die ascetische  "Oude Wijze" nu eens vergelijken met het plaatje hieronder en dan met de eerste persoon in het rijtje goden aan de rechterkant.  Een ascetische figuur met vier armen en een slang. De Oude Wijze heeft een slang om zijn hoofd en die gouden ring op zijn voorhoofd; zou dat een oog kunnen zijn? Het kan bijna niet missen.

"Het Karnen van de Melkzee"
uit een beschrijving van Malabar en Choromandel, 1672
Bron: www.delpher.nl 

De vereeuwigde Oude Wereldwijze op zijn Japans
rechtsachter is niemand minder dan heer Shiva

"Het Karnen van de Melkzee"
Links voor Heer Shiva

In een uitgave van Bernard Picart in de eerste helft van de 18e eeuw, over alle godsdiensten in de wereld wordt ook deze afbeelding beschreven in een hoofdstuk over de godsdienst in Japan.

De hoogste god die volgens
de Japanners de wereld schiep
Bron: www.delpher.nl

Detail
Bron: www.delpher.nl

Beschrijving van de afbeelding
Bron: www.delpher.nl